Manirizam (manierisimo, ital.) je termin italijanskog porekla, nastao od italijanske reči maniera, što znači – stil, odnosno – način. Pomenuti termin se koristi najviše u likovnoj umetnosti, a sreće se i u književnosti (u oblasti književnog stvaralaštva) i u medicini (kao pojam manifestacije bolesti, u oblasti psihijatrije). Pojam “maniera” potiče još iz XIII veka, gde se javio na dvorovima Italije i Francuske, čak i u tadašnjoj literaturi, a u slobodnom govoru se vezivao za ponašanje muškarca / žene, opisujući kulturnu i obrazovanu osobu.
Manirizam u likovnoj umetnosti
Pod pojmom manirizma u likovnoj umetnosti podrazumeva se pravac, koji se javlja na prelazu iz visoke renesanse u barok i koji se razvio po zemljama Evrope. Sam pojam je uveo Đorđo Vazari, u XVI veku i on je ovim pojmom obeležio kasnu umetnost u delu Mikelanđela Buonarotija, koja se razlikovala od već viđenih dela koja su bila u duhu harmonije renesansnog doba. Između baroka i ere manirizma je teško uspostaviti granicu. Samo doba manirizma je obeleženo između 1515. i 1600. godine u Italiji, dok je u Francuskoj to bio period od 1550. – 1610. godine. Osnovne motive manirizma čine enigmatičnost, osobenost i alegorija, a mogu se naći kod španca Baltazara Gracijana (iz 1600. godine) ili kod italijana Emanuela Tezaura. Tokom XVI veka, manirizam doživljava svoj procvat na dvorovima u čitavoj Evropi, naročito u Rimu, Firenci i Madridu. Pravac manirizma u Firenci, između ostalih, obeležavaju – Anđelo Bronzino i Jacopo de Pontorno, u Rimu – Đorđo Vasari i Parmi Parmigiano (1503 – 1540), a u Španiji (Madridu) – El Greko.
Slikarstvo manirizma se odražava tako što se likovi na slikama izdužuju, svetlo i senka su intenzivniji, a boja je proizvoljnija i ne odgovara boji koja se nalazi u prirodi, za razliku od formi slika visoke renesanse. U Parmiđaninijevim delima – “Dugovratna madona” i “Autoportret u konveksnom ogledalu”, predstavljeni su otmeni i prozaični likovi, koji imaju neobične proporcije. U dobu manirizma se pojavljuju i prve žene slikari, među kojima je najpoznatija bila – Sofonsiba Angisola (1532 – 1625). Ona je radila na dvoru španskog kralja Filipa II, kao službena slikarka. Jacopo Robusti Tintoreto (1518 – 1594) je pripadao takođe, ovom pravcu likovne umetnosti, predstavljao je jednog od najdramatičnijih slikara, čije su slike bile prepune svetla i bljesaka. Poslednji među slikarima koji je pripadao manirizmu bio je Domeniko Toetokopulos , poznatiji kao El Greko (1541 – 1614). On je u svoje radove unosio neku vrstu deformacije, izduživao je likove, upotrebljavao je jake boje sa ciljem da likovi izgledaju veličanstveno i što upečatljivije. Van područja Italije, manirizam je nastao iz gotike, gde je Hijeronimus Boš slikao kompozicije sa mnoštvom likova i nadrealističkim pejzažima.
Helenistička kompozicija skulptura Laokona iz 1506. godine predstavlja veoma važno otkriće koje je uticalo na početak manirizma. Što se skulpture u manirizmu tiče, izdavaja se Benvenuto Čelini i Đam de Bolonja (Đambolonja), poznat po skulpturi “Otmica sabinjanki”, na kojoj je stvorio kompoziciju gde se tri lika mogu posmatrati sa svih strana jednako dobro. U arhitekturi, jedan od najpoznatijih predstavnika manirizma bio je Andrea Paladio (1508 – 1580), sa svojim poznatim delom – letnjikovcem u okolini Vićence. Mikelanđelo Buonaroti je manirizam dočarao u Rimu (Kaptolski trg), gde je uveo eliptičke forme arhitekture.
Predstavnici manirizma u umetnosti (po oblastima) bili su:
- arhitektura i skulptura – Đorđo Vazari, Benvenuto Čelini, Điakomo de la Porta, Ludvig Minsterman;
- slikarstvo i grafika – Jakopo Tintoreto, Pontoromo, Parmiđanino, El Greko, Denis Kalvert, Piter Brojgel stariji, Agnolo Bronzino, Paolo Veroneze, Albreht Altdorfer, Luka Kambiaso, Has Bok;
- literature i muzika – Vilijam Šekspir, Tomas Man, Fransoa Rable, Edmunt Spenser, Torkvato Taso, Đanbatista Marino, Luka Marenzio, Karlo Gesualdo.
Manirizam u književnosti
Manirizam u književnosti je počeo da se razvija posle završetka renesanse, a pre pojave baroka i preuzet je iz likovne umetnosti. Pojedini su manirizam opisivali kao književnu epohu, dok su ga drugi karakterisali kao književni stil koji se javlja periodično i teži ka tome da književno delo bude složeno. Ernest Robert Curtius je 1948. godine objavio svoje delo – “Evropska književnost i latinski srednji vek”, gde govori o manirizmu u književnosti, i tvrdi da postoje figure koje su tipične za stil manirizma.
Zastupljena su tri postupka koja označavaju i opisuju dela manirizma, i to su:
- autotematičnost – gde se delo samo opisuje ili tumači,
- problematika tradicije – gde spadaju parodija, intertekstualni dijalog i travestija i
- problematika jave – gde se mešaju stvarnost i fikcija.
U elemente manirizma u književnosti spadaju: isprepletanja (manirizam se mesa sa religijom), propusne poetične i žanrovske granice i antičko nasleđe (ono se stapa sa renesansom i tradicijom sredjnjeg veka).
Primeri manirizma u književnosti se mogu naći kod Hamleta (“Biti ili ne biti”), kao i u delu “Oslobođeni Jerusalim” (Torquato Tasso). U književnosti Engleske, izdvajaju se pesnik John Donne, kao i pisac John Dryden, koji su se posvetili manirizmu. Poznata je i izjava Đanbatista Marina, tzv. “kralja manirista”, a glasi: “Cilj pesnika je da začudi, ko to ne zna, neka se češagije lati”.
Manirizam u oblasti medicine
Manirizam u oblasti medicine se opisuje kao neprirodno ponašanje određene osobe, bilo da je u pitanju – kretanje, govor ili neverbano izražavanje, i spada u poremećaje psihomotorike. Psihomotorika podrazumeva motorički izražaj psihičkog stanja određene osobe, odnosno sposobnost koordinacije ruku i nogu; ruku, nogu i očiju i slično. Motorička aktivnost se uglavnom odnosi na pokrete tela i ekstremiteta, mimiku i gestikulaciju. Svi ovi poremećaji nisu posledica organskog oboljenja, već predstavljaju izraz poremećenog psihičkog stanja kod određene osobe.
